Η ΙΔΡΥΣΗ ΤΟΥ ΣΩΜΑΤΕΙΟΥ ΤΗΣ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗΣ ΕΣΤΙΑΣ
ΣΤΟ ΡΕΘΥΜΝΟ

Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ ΙΔΡΥΤΟΥ ΑΥΤΗΣ
ΔΙΚΗΓΟΡΟΥ ΠΟΛΥΒΙΟΥ ΤΣΑΚΩΝΑ

Του Εμμανουήλ Χ. Γοργοράπτη,

Πτυχιούχου Θεολογίας,

Γραμματέα του Ο.Δ.Μ.Π. Νομού Ρεθύμνης.

   Το 1945 ο δικηγόρος Πολύβιος Τσάκωνας αποχωρεί από την ενεργό επαγγελματική και πολιτική δράση και εγκαθίσταται οριστικά στο Ρέθυμνο με την οικογένειά του. Στο μυαλό του πάντα υπήρχε η σκέψη δημιουργίας  ενός «πνευματικού» σωματείου, που θα οργάνωνε μια  δημόσια βιβλιοθήκη. Την αφορμή παίρνει από δύο άρθρα των Νικ. Β. Δρανδάκη εφόρου Αρχαιοτήτων στην εφημ. «Η φωνή της Κρήτης» (2.07.1938)  και  Δημ. Γ. Δαφέρμου φιλολόγου, στα οποία επισημαίνεται η αναγκαιότητα δημιουργίας  Βιβλιοθήκης στο Ρέθυμνο. Μέσω του τοπικού τύπου καλεί σε ανοικτή πρόσκληση στο Δημαρχείο Ρεθύμνης, όσους ενδιαφερομένους ήθελαν να μετάσχουν στο εγχείρημα ιδρύσεως του σωματείου αυτού, που σκοπό θα είχε την οργάνωση βιβλιοθήκης. Η ιδρυτική πράξη της Πνευματικής Εστίας υπογράφεται το πρωί της Κυριακής, 22 Ιουλίου του 1945 στο Δημαρχιακό Μέγαρο στην οδό Μελιδόνη.

   Σκοπός του Σωματείου ήταν η ώθηση της πνευματικής κίνησης της πόλεως και η δικαίωση της φήμης του Ρεθύμνου ως «η πόλις των γραμμάτων». Σε εκείνη τη συνάντηση προήδρευσε ο  ίδιος ο Π. Τσάκωνας με γραμματείς τους Ν. Β. Δρανδάκη (που ήταν ουσιαστικά ο πρώτος βιβλιοθηκάριος) και  Βασ. Καλαϊτζάκη. Ομοφώνως  απεφασίσθη η ίδρυση του Σωματείου και κατ’ επέκταση η δημιουργία Βιβλιοθήκης. Σε εκείνη τη συγκέντρωση μετείχαν και οι Κων/νος Καλοκύρης, Ευαγ. Δρανδάκης ως πρόεδρος του Δημοτικού Συμβουλίου,  Κων/νος Αντωνάκης, Ιω. Γ. Δρανδάκης, Γ. Δαφέρμος, Εμμ.  Ιωσ.  Φραγκεδάκης ιατρός, Παντ. Ηλιακάκης, Εμμ. Βογιατζάκης, Αντ. Καλαϊτζάκης, Αριστ. Κορωνάκης, Παντ. Σιγανός, Ευαγ. Βιστάκη, Μαίρη Κ. Ζαχαριουδάκη, Εμμ. Ψιμικός, Μιχ. Σιμαντήρη(α)ς,  Βιργ. Παναρετάκη, Γ. Τσουδερός,  Κυρ. Κυριακάκης και ο  Σπ. Λίτινας.

   Η δημιουργία της Βιβλιοθήκης από τη Πνευματική Εστία σκοπό είχε τη προετοιμασία ίδρυσης δημόσιας βιβλιοθήκης, όπως ανέφερε στον εναρκτήριο λόγο του ο Π. Τσάκωνας, χωρίς όμως να είναι και ο μοναδικός στόχος του νεοϊδρυθέντος σωματείου.  Τόνιζε μάλιστα, ότι για την ίδρυση δημόσιας βιβλιοθήκης είχε ήδη κατατεθεί  εγγράφως πρόταση στο Δήμο Ρεθύμνης από τον δημ. σύμβουλο Σταθάκη. Ο ιατρός Φραγκεδάκης είχε δε προθυμοποιηθεί με ίδια έξοδα, όταν θα ξεκινούσε η κατασκευή της Βιβλιοθήκης,  να πληρώσει για τη θεμελίωση και την τοιχοποιία της οικοδομής σε ύψος ενός μέτρου!

   Το νεοϊδρυθέν Σωματείο ιδιωτικού δικαίου ονομάστηκε «Πνευματική Εστία Ρεθύμνης» και το πρώτο Δ.Σ. αποτελούσαν οι Π. Τσάκωνας ως Πρόεδρος, Γ. Τσουδερός ως Αντιπρόεδρος, Βασ. Καλαϊτζάκης ως Γραμματέας, Κων/νος Αντωνάκης ως Ταμίας και τακτικά μέλη τους Ν.Β. Δρανδάκη, Βιργ. Παναρετάκη, Κων/νο Καλοκύρη, Ευαγ. Δρανδάκη  και  Κυρ. Κυριακάκη. Ως μέλη σε αντικατάσταση ορίσθηκαν οι Γ. Β. Δρανδάκης, Εμμ. Φραγκεδάκης και Ιω. Δαλέντζας. Χρέος του πρώτου Δ.Σ. ήταν η σύνταξη του Καταστατικού και η νόμιμη αναγνώριση του Σωματείου, το οποίο ιδρύθηκε με την υπ. αριθμ. 55/29.08.1945 εγκριτική πράξη  του Πρωτοδικείου Ρεθύμνης.

   Το σωματείο εγκαθίσταται, μετά από ευγενική προσφορά του Ευαγγέλου Ψυχαράκη, στο καφεζαχαροπλαστείο  που διατηρούσε ο ίδιος. Τα εγκαίνια του εντευκτηρίου γίνονται στις 11 Νοεμβρίου του 1945. Δημιουργείται ένα πρόχειρο αναγνωστήριο με βιβλία, που δώρισαν τα ιδρυτικά μέλη του σωματείου. Στο λόγο του ο Πολ. Τσάκωνας αναφέρει ότι όλοι οι Ρεθεμνιώτες θα ήταν ευπροσδέκτοι, υπό τη προϋπόθεση  να αφήσουν εκτός  εντευκτηρίου τις πολιτικές πεποιθήσεις  και τις κομματικές τους καταβολές!

   Αμέσως, ο Πολ. Τσάκωνας αντιλαμβάνεται ότι η δομή  δεν μπορεί να λειτουργήσει αν δεν εγκατασταθεί σε μόνιμη βάση. Κρίνει ότι το μισογκρεμισμένο κτίριο, που βρίσκεται στο περίβολο του ι. ναού της Αγίας Βαρβάρας είναι κατάλληλο και μετά από διαβουλεύσεις με τον τότε Επίσκοπο Ρεθύμνης Αθανάσιο Αποστολάκη και το προϊστάμενο του Καθεδρικού Ναού αιδεσ. Πέτρο Χαλκιαδάκη καταφέρνει να το εκμισθώσει (υπ. αρ. 50/10.01.1946 απόφαση του εκκλ. συμβουλίου). Αντί ενοικίου στο συμφωνητικό (υπ. αρ. συμβολαίου 43903/10.01.1946 του συμβολαιογράφου Γ. Λουκάκη)  αναφέρεται ότι η Π.Ε. είχε την υποχρέωση να αποκαταστήσει τη στέγαση και τη τοιχοποιία του κτιρίου. Το συμφωνητικό υπεγράφη  για ενδεκαετή μίσθωση  με αντίτιμο τις 100.000 δρχ.,  που όπως όμως αναφέραμε αντικαταστάθηκε με την υποχρέωση να συντηρηθεί το κτίριο.

   Το ακίνητο αρχικά χρησιμοποιήθηκε τη περίοδο της Τουρκοκρατίας ως Παρθεναγωγείο έως την μετεγκατάστασή του στο Γυμνάσιο Θηλέων. Επί Μεταξά εκκενώνεται και εγκαθίσταται η οργάνωση της ΕΟΝ, ενώ κατά την εισβολή των Κατοχικών Γερμανικών δυνάμεων βόμβα καταστρέφει το κτίριο, του οποίου τα ξύλινα μέρη (σκεπή και κουφώματα) παραδίδονται στις φλόγες. Ιδιοκτησιακά ανήκε στο Γυμνάσιο Θηλέων αλλά καθώς ουδείς δεν είχε ενδιαφερθεί,  χρησιμοποιούνταν από το εκκλησιαστικό συμβούλιο του ιερού Ναού των Εισοδίων, στο οποίο και απευθύνθηκε ο Π. Τσάκωνας.

   Το 1945 αποχωρούν από το Δ.Σ. η  Βιργινία Παναρετάκη-Τζουλάκη και ο Κυρ. Κυριακάκης και τη θέση τους λαμβάνουν οι Εμμ. Φραγκεδάκης ιατρός και Δημ. Γ. Δαφέρμος. Το κτίριο, όμως,  για να συντηρηθεί χρειάζεται μεγάλες χορηγίες. Ο Π. Τσάκωνας οραματίζεται, όπως αναφέρει σε άλλο άρθρο του, να μετατρέψει τα χαλάσματα αυτά σε ένα «ΤΕΜΕΝΟΣ  ΓΡΑΜΜΑΤΩΝ» με αίθουσα πινακοθήκης, αίθουσα τελετών, αναγνωστήριο και φυσικά  βιβλιοθήκη. Παρακαλεί την ανιψιά του Ζακελίνα Μ. Τσάκωνα, αρχιτέκτονα,  να του εκπονήσει μελέτη, πράγμα που  γίνεται. Το πρώτο έτος λειτουργίας του Σωματείου συντηρείται με μεγάλο κόπο και δωρεές το εμπρόσθιο μέρος του κτιρίου. Ο Πολ. Τσάκωνας καταφέρνει να συγκεντρώσει το ποσό των 84.400 παλαιών δραχμών για το σκοπό αυτό, ενώ δωρητές αναφέρονται οι Γ. Τσουδερός, η Ιερά Μονή Πρέβελη, το Ταμείο Εφέδρων Πολεμιστών και οι Κρήτες της Αμερικής με ενέργειες του ιατρού Φραγκεδάκη.

   Όταν  αποπερατώνεται η πρώτη αίθουσα, με τις ενέργειες του Πολ. Τσάκωνα, μεταφέρονται 1.000 τόμοι περίπου βιβλίων, απομεινάρια της βιβλιοθήκης του καταργηθέντος Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου, που φυλάσσονταν στο Μουσείο και  ανήκαν στην βιβλιοθήκη του Εμμ. Βυβιλάκη. Αρχικά υπήρχε η εντύπωση ότι επρόκειτο για 8.000 τόμους, μάλλον όμως μετά από συλήσεις,  απέμειναν 1.000 μόνο τίτλοι, τους οποίους και χρησιμοποίησε η  Π.Ε. για την έναρξη της νέας βιβλιοθήκης.

ΔΡΑΣΕΙΣ ΤΟΥ ΣΩΜΑΤΕΙΟΥ ΤΗΣ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗΣ ΕΣΤΙΑΣ

   Η δράση του σωματείου της «Πνευματικής Εστίας Ρεθύμνης» δεν σταμάτησε στην ίδρυση μόνο της πρώτης βιβλιοθήκης.

   Το 1947 η Πνευματική Εστία συνδράμει στο ανέβασμα του θεατρικού δράματος  «Ρεθεμνιωτοπούλα» του συγγραφέα Δημ. Δρανδάκη, μέλους του Διοικητικού Συμβουλίου της Π.Ε. Το θεατρικό έργο παρουσιάζεται στην αίθουσα του κινηματογράφου «ΟΛΥΜΠΙΑ»  σε σκηνοθεσία του Κωνσταντίνου Καλοκύρη και καλλιτεχνικό συμπαραστάτη το ρεθεμνιώτη Πέτρο Σκουλούδη. Τα σκηνικά κατασκευάστηκαν από το ζωγράφο Γρηγόριο Βασιλειάδη και για την παρουσίαση του έργου χρειάστηκε να λάβουν μέρος εθελοντικά πολλοί νέοι της πόλης. Η νεολαία όμως, ήταν χωρισμένη σε δύο πολιτικές παρατάξεις την ΕΠΟΝ και την ΕΕΝ.

   Κάποιος νεολαίος  της ΕΕΝ συναντά το Πολύβιο Τσάκωνα για να διαμαρτυρηθεί και να του ζητήσει να μη μετάσχουν οι νέοι της ΕΠΟΝ στη θεατρική παράσταση. Ο Πολύβιος Τσάκωνας  απορρίπτει με έντονο τρόπο τη πρόταση καθώς δεν τον ενδιαφέρουν οι ιδεολογικές καταβολές του καθενός και ζητά από το νέο να αποχωρήσουν τα μέλη της ΕΕΝ αν δε αποδέχονταν να συμπράξουν με τους νέους της ΕΠΟΝ. Οι νέοι δεν αποχωρούν  και το θεατρικό ανεβαίνει  κανονικά. Η παράσταση είχε μεγάλη επιτυχία και λίγο αργότερα, όταν χρειάστηκε να συγκεντρωθεί ποσό για την δημιουργία και τοποθέτηση κενοταφίου στη μνήμη των εκτελεσθέντων στα Περβόλια, η Πνευματική Εστία ανέβασε για δεύτερη φορά  την παράσταση για τη συγκέντρωση χρημάτων προς επίτευξη του παραπάνω ιερού σκοπού.

   Τα εγκαίνια της πρώτης αίθουσας της Βιβλιοθήκης στην Αγία Βαρβάρα σηματοδοτούνται από την  έκθεση ζωγραφικής του Ρεθεμνιώτη καλλιτέχνη Νικολάου Σοφιολάκη. Υπό την αιγίδα της Πνευματικής Εστίας εκτίθενται  επίσης οι συλλογές του ζωγράφου Φωτάκη, του γλύπτη Κανακάκη (για πρώτη φορά στο Ρέθυμνο) και του αναπήρου καλλιτέχνη Σοφοκλή Χρήστου από την Αθήνα.

   Ταυτόχρονα, στις δράσεις της Π.Ε. συγκαταλέγεται  η οργάνωση ενός ιδιότυπου λαϊκού Πανεπιστημίου. Προσκαλούνται δεκαεπτά σημαντικοί καθηγητές να κάνουν  παραδόσεις μαθημάτων των ειδικοτήτων τους σε αποφοίτους ή τελειοφοίτους του Γυμνασίου με μεγάλη επιτυχία, όπως αναφέρει ο ακαδημαϊκός Εμμ. Καλομοίρης στο άρθρο του «Τρεις μέρες στο Ρέθυμνο». Στο πρώτο μάθημα συγκεντρώνονται  25 άτομα, ενώ στο τρίτο η αίθουσα είναι  κατάμεστη και κρίνεται  αναγκαίο από ένα μάθημα εβδομαδιαίως, τα μαθήματα να αυξηθούν σε τρία. Η «βάσκανος του Ρεθύμνου» όμως, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Π. Τσάκωνας σε άρθρο του, ήταν μεγάλη για την επιτυχία της προσπάθειας αυτής. Πως μπορούσαν να διδάσκονται μαζί τα αγόρια με τα κορίτσια; Η συκοφαντία καλύφθηκε με το μανδύα του πουριτανισμού… Μετά από αυτές  τις  αντιδράσεις ο Πολύβιος Τσάκωνας σταματά την παράδοση των μαθημάτων.

   Το 1953 στις εκδηλώσεις για την «Εβδομάδα του Διδασκάλου» η Π.Ε. αναλαμβάνει να τιμήσει τους αποχωρούντες διδασκάλους της πόλεως από την ενεργό δράση στην αίθουσα των «Τριών Ιεραρχών», με τη χορήγηση τιμητικών πλατεών. Στην εκδήλωση αυτή τιμώνται οι συνταξιούχοι Γεώργιος  Δαφέρμος και ο πρώην επιθεωρητής Δημόσιας Εκπαίδευσης Βαλλέργας. Την ίδια εποχή η Π.Ε. οργανώνει διαλέξεις καθηγητών της αλλοδαπής, του Μιλλιέ από το Γαλλικό Ινστιτούτο και του Φράιερ που δίδει διάλεξη με θέμα το Καζαντζάκη. Το ίδιο έτος  αντικαθίστανται στο Δ.Σ. της Πνευματικής Εστίας οι Κ. Καλοκύρης και Ν.Β. Δρανδάκης με το λογοτέχνη  Ιωάννη Δαλέντζα  και το δικηγόρο  Γ.Β Δρανδάκη. 

   Παράλληλα, γίνεται προσπάθεια εμπλουτισμού της βιβλιοθήκης. Η δωρεά βιβλίων της Έφφης Δημητρακάκη-Πεταλά είναι μεγάλη.  Βιβλία δωρίζουν οι καθηγητές πανεπιστημίου Τωμαδάκης, Κουρμούλης, Τσιριντάνης, Καλλιτσουνάκης και Κριαράς. Ο Ν.Β. Δρανδάκης δωρίζει 105 τόμους το 1949. Μεγάλη η συμβολή του Εμμ. Τσουδερού, που δωρίζει 2.500 τίτλους! Ο δικηγόρος Σπύρος Τ. Λίτινας δωρίζει φύλλα της εφημερίδος «ΒΡΕΤΑΝΙΚΟΣ ΑΣΤΕΡΑΣ»(ελληνική εφημερίδα του 1861, που εκδίδεται στο Λονδίνο).

   Η οικονομική δυσπραγία του σωματείου όμως είναι μεγάλη.  Αίτηση γίνεται στο Ταμείο Εφέδρων Πολεμιστών για οικονομική ενίσχυση που αρχικά απορρίπτεται, με τις ενέργειες όμως του Πολ. Τσάκωνα γίνεται δεκτή. Η Δ.Ε.Η.Ρ. κόβει 2 φορές το ηλεκτρικό ρεύμα λόγω ανεξόφλητων λογαριασμών, ενώ ο Δήμος παραμένει άπραγος στις εκκλήσεις του Δ.Σ. της Π.Ε. για οικονομική βοήθεια.

   Το 1949 δημοσιεύεται ο Αναγκαστικός Νόμος 1362, που αναφέρει ότι στις επαρχίες δίδεται η δυνατότητα ιδρύσεως Δημοσίων Βιβλιοθηκών. Ο Πολ. Τσάκωνας προσπαθεί να αναγνωρίσει την βιβλιοθήκη ως Δημόσια, χρειάζεται όμως την αρωγή του Δήμου δι’ επιχορηγήσεως.  Με έκπληξη πληροφορείται ότι ουδέποτε πέρασε τέτοιο θέμα από το Δημοτικό Συμβούλιο και με παρέμβασή του καταφέρνει και το  περνά. Μετά ταύτα αναγνωρίζεται από το Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Οικονομικών η βιβλιοθήκη της Πνευματικής Εστίας ως δημόσια και μετονομάζεται σε «Δημόσια Βιβλιοθήκη Ρεθύμνης» (υπ. αριθμ. 4181/15.03.1954 απόφαση της Νομαρχίας). 

   Το Δ.Σ. της Εφορείας της Βιβλιοθήκης το τελευταίο πεντάμηνο πριν την ίδρυσή της Δημόσιας Βιβλιοθήκης, απαρτίζουν οι Πολ. Τσάκωνας ως Πρόεδρος, ο ιερέας Π. Χαλκιαδάκης, ο Στυλ. Ξυδάκις γυμνασιάρχης και ο ιατρός Εμμ.  Φραγκεδάκης, ως γραμματέας. Στις 8 Νοεμβρίου του 1956 γίνονται τα εγκαίνια της Δημόσιας πλέον Βιβλιοθήκης...

   Η αρωγή της Π.Ε. στην δημιουργία της πρώτης Δημόσιας Βιβλιοθήκης υπήρξε μεγάλη και αυτό αποτυπώθηκε σε ενεπίγραφη μαρμάρινη πλάκα στην είσοδο της  Βιβλιοθήκης, όπως επίσης και με τον έπαινο της Ακαδημίας Αθηνών στο πρόσωπο του προέδρου αυτής Πολ. Τσάκωνα τον Δεκέμβριο του 1950. Κλείνοντας δε μπορούμε να μην αναφέρουμε την σημαντική σύμπραξη της Πνευματικής Εστίας  στην ίδρυση του «Εθνικού Ωδείου Ρεθύμνης»,  στη  προσπάθεια αναστηλώσεως της Λότζια και της μεταφοράς του Μουσείου εκεί, στην εισαγωγή της εορτής της «Πνευματικής Ημέρας» στο Ρέθυμνο και φυσικά στη συμμετοχή  στις αναστηλωτικές προσπάθειες της ι. Μονής Αρκαδίου το 1951.